Veel stress en weinig ruimte voor emoties: frontliniewerkers in de problemen

Of je nu bij de politie, brandweer of in de zorg werkt: het is noodzakelijk dat je alert bent. Daar ben je ook voor opgeleid. Mensenlevens zijn afhankelijk van jouw scherpte en snelheid. Zodra je ook maar even verslapt, kunnen er gevaarlijke situaties ontstaan. Het is heel anders dan een slechte dag op kantoor hebben waardoor er een project in het water valt. Als frontliniewerker moet je continu ‘aan’ staan.

Wat als je alertheid niet meer kan uitschakelen en je thuis niet meer tot rust komt?

Wat als het automatisme is om gevaar te signaleren, en er vaak zelf op af te gaan je hele leven dreigt te beheersen? Daar is het menselijk lichaam niet tegen bestand. Op een gegeven moment loop je dan tegen een muur aan, bijvoorbeeld in de vorm van een burnout.

In mijn praktijk komen steeds meer frontliniewerkers langs die met een dergelijk probleem zitten. Omdat ze als professionals op hun tenen lopen om anderen te helpen, sluiten ze zich af van hun eigen gevoelens. Ze zijn vergeten hoe ze moeten  luisteren naar hun eigen lichaam. Dat is een probleem dat onmiddellijk moet worden aangepakt. 

De stress in deze beroepsgroepen is van een ander niveau dan wat de doorsnee werknemer op kantoor dagelijks ervaart. Als arts of politieagent heb je regelmatig te maken met mensenlevens. Dat kan oncontroleerbare angst en emoties teweegbrengen die te vergelijken zijn met overlevings- of gevechtsstress (Drzewiecki 2002). Het autonome zenuwstelsel draait overuren, waarbij het razendsnel schakelt tussen vechten, vluchten en bevriezen.

Dit heeft tot gevolg dat veel frontliniewerkers naar verloop van tijd hyperalert worden. Ze gaan dan gebukt onder teveel stress, krijgen last van depressieve gevoelens en in extreme gevallen komt er PTSS om de hoek kijken. Hieronder kun je een paar casussen uit mijn praktijk lezen die duidelijk illustreren waar deze mensen precies mee te maken kunnen hebben.

Casussen van een politieagent, ggz-verpleegkundige en crisisdienst hulpverlener

GGZ-verpleegkundige: "ik begin te trillen bij een boze blik van een cliënt"

Ik was op een afdeling aan het werk met ongeveer acht cliënten toen het noodalarm afging. Wat bleek? Een paar cliënten hadden de brandslang vernield. De hele afdeling lag in no-time overhoop en een collega werd aangevallen. Ik moest letterlijk het gevecht aan om hem uit een wurggreep te bevrijden. Dat lukte gelukkig. Na afloop gierde de adrenaline door mijn lijf en de dagen erna kwam ik eigenlijk niet meer tot rust. Ik was continu alert en sliep slecht.

Waar ik tegenaan loop: ik merk dat mijn lichaam ondertussen extreem reageert wanneer ik in dreigende situaties terecht kom. Ik begin al te trillen als een cliënt op mij af komt lopen met een boze blik in zijn ogen.  Ook komen er beelden van vroeger omhoog van momenten waarop ik me bedreigd voelde.

Politieagent: 'ik ben continue alert'.

Ik liep samen met mijn collega op straat in Rotterdam en vanuit mijn ooghoek zag ik iets bewegen. Dankzij mijn training kan ik vrij snel zien of een beweging verdacht is of niet. Ik heb geleerd de omgeving te scannen en activiteiten te categoriseren als normaal, verdacht of gevaarlijk. Deze beweging viel dus onder verdacht. Het bleek om een wildplassende man te gaan. Het kon worden afgedaan met het uitdelen van een bekeuring, maar toch was ik hyperalert. En deze nervositeit bleef nog lang in mijn lichaam hangen. Toch ging ik elke dag gewoon naar mijn werk, want ja, stress bij de politie: dat is toch normaal?

Waar ik tegenaan loop: ik kan eigenlijk niet meer ontspannen. Ik ben continue alert, ook op momenten waarop het niet hoeft.

Crisis-hulpverlener: 'grenzen aangeven vind ik steeds lastiger worden'. 

Als crisis-hulpverlener ga ik regelmatig op huisbezoek. Soms weet ik dat bepaalde klanten gewelddadig gedrag kunnen vertonen. Ik heb het afgelopen jaar al twee escalaties meegemaakt en merk dat ik het steeds spannender vind om bij mensen langs te gaan. Ik heb nu met mijn collega’s afgesproken dat ze me bellen en ik in geval van nood een codewoord doorgeef, waardoor ze weten dat er direct iemand moet komen. Al met al word ik steeds angstiger.

Gelukkig heb ik na die twee escalaties steun van mijn collega’s gekregen, maar mijn angst nam helaas niet af. Momenteel heb ik een psycholoog die mij verder helpt.

Waar ik tegenaan loop:  grenzen aangeven bij moeilijke klanten gaat me niet gemakkelijk af, het is ook niet iets waar we in getraind worden. Ik zoek dus heel erg naar de balans tussen voor mezelf zorgen en goed mijn werk doen. Ook wil ik privé en werk emotioneel meer gescheiden kunnen houden.

Gevoelens en emoties: durf jij ze te laten zien? 

Wat veel klanten mij vertellen is dat er na escalaties of heftige gebeurtenissen, zoals een overlijden of een schietpartij, vaak te weinig ruimte is voor gevoelens en emoties. Het is altijd weer een kwestie van ‘gewoon doorgaan’. Natuurlijk is er opvang na een incident, maar vaak alleen in heel heftige gevallen. En dat terwijl in situaties die minder ernstig ogen de angst ook nog lang kan doorsluimeren.

Wat vooral opvallend is, is dat klanten vertellen dat ze emoties zoals angst wegdrukken, maar wel dingen als stress en spanning blijven voelen. Ze weten ook niet hoe ze hun gevoelens moeten uiten, omdat ze vrezen dat anderen hen zeurderig of lastig vinden. 

Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat politieagenten vaak bang zijn hun emoties te uiten, uit angst om door hun collega’s inadequaat gevonden te worden. (Pogerbik & Poole). 

En het is niet alleen stress; er komen ook andere negatieve gedachten en gevoelens omhoog. Emoties zijn een essentieel onderdeel van het menselijk bestaan en beïnvloeden hoe we de dingen die er om ons heen gebeuren ervaren. Toch wordt er over het algemeen weinig aandacht aan besteed. 

Frontliniewerkers zijn vaak erg goed in het analyseren en rationaliseren van heftige gebeurtenissen.

Maar dat betekent niet dat ze hun gevoelens kunnen uitschakelen. Het probleem is dat ze het vaak lastig vinden om deze te verwerken en een plek te geven. Daar is immers weinig tijd voor.

Wat gebeurt er als je gevoelens onderdrukt, wat deze professionals dus heel vaak doen? Dat heeft tot gevolg dat het autonome zenuwstelsel op korte termijn overuren draait en op langere termijn dat de stress zich innerlijk ophoopt (zie ook: inhibitietheorie van Pennebaker, 1997). 

Tel daarbij een staat van hyperalertheid bij op, zoals in de casussen hierboven naar voren kwam, en je hebt een combinatie die kan leiden tot fysieke, maar ook psychische en emotionele uitputting.

Vechten, vluchten en bevriezen: manieren om met heftige situaties om te gaan 

Het lichaam reageert automatisch op dreigende situaties. Of je nu arts bent, verpleegkundige, advocaat, coach of onderwijzer: ieder mens reageert bij gevaar met vechten, vluchten of bevriezen.

Het zenuwstelsel schakelt, zonder dat je hier echt invloed op hebt, over op één van die drie standen. Dit is een reflex, er komen geen bewuste gedachten aan te pas. Bij vechten en vluchten schiet de hartslag omhoog en wordt het immuunsysteem zodanig  beïnvloed dat jij in actie komt. Stresshormonen, zoals adrealine, komen in grote hoeveelheden vrij. Kiest het zenuwstelsel voor bevriezen, dan sta je als aan de grond genageld en ben je niet in staat je te verroeren of beslissingen te nemen (Leach, 2004).

Bij dreiging, ingebeeld of echt, verandert de waarneming. Het brein schakelt over van de denkmodus naar de ervaringsmodus. Hierdoor is een chronologisch, samenhangend verslag van of coherente herinnering aan een heftige gebeurtenis vaak niet mogelijk.  

Pas wanneer de dreiging niet meer wordt waargenomen en de kust weer veilig lijkt, kan het parasympatische deel van het zenuwstelsel de rust en innerlijke balans herstellen. Chronische overactivatie van het sympatische zenuwstelsel heeft negatieve gevolgen voor de gezondheid en is letterlijk ziekmakend (Marin e.a., 2011; Juster, McEwen & Lupien, 2010), onder andere vanwege de effecten op het immuunsysteem (Segerstrom & Miller, 2004; Padget & Glaser, 2003).

Vechten, vluchten en bevriezen zijn puur lichamelijke reacties; het centrale zenuwstelsel reageert zonder een bewuste afweging te maken welke wanneer het beste is. Op hetzelfde moment vinden er hormonale en andere chemische reacties plaats die effect hebben op de beleving. Denk hierbij aan (doods)angst, stress en andere emoties, maar ook de werking van het geheugen. Hier wordt de verbinding tussen lichaam, geest en emoties duidelijk. Het is onmogelijk om deze in de praktijk te scheiden: waar eindigt bijvoorbeeld de werking van cortisol en begint de ervaring van angst?

Dat is precies de reden waarom alleen nadenken en praten over gebeurtenissen vaak niet voldoende is. Het lichaam, de ervaring, heeft ook wat te vertellen.

Kenmerken van vechten en vluchten in het autonome zenuwstelsel 

Bij frontliniewerkers is er dus vaak sprake van een vorm van dreiging. Hoe reageert het lichaam daarop? De reacties in het lichaam beïnvloeden het denken, de perceptie en fysieke prestaties. Deze beïnvloeding kan voor heel wat problemen zorgen, zeker wanneer deze de overhand nemen. 

Door de verschillende lichamelijke reacties te erkennen, kun je erop inspelen. Hier volgt een overzicht van mogelijke fysieke reacties op een acute stresssituatie:

1.  Verhoogde hartslag en bloeddruk
 2. Verhoogde aanmaak en afscheiding van adrenaline en noradrenaline
 3. Ontregelde spijsvertering
 4. Aanmaak van cortisol (stresshormoon)
 5. Verwijde bloedvaten
 6. Aangespannen spieren
 7. Minder acute registratie van fysieke pijn
 8. Hogere bloedsuikerspiegel
 9. Versnelde stofwisseling

In een stresssituatie zijn al deze reacties wenselijk, ze stellen je in staat om snel te kunnen handelen. Maar je kunt je voorstellen dat dit niet chronisch het geval mag zijn.

Tips, boek en films van deskundigen over teveel stress en trauma

Ik ben zelf geen politieagent, arts of GGZ-verpleegkundige en heb ook nooit een gerelateerde opleiding gevolgd. Maar uit de verhalen die ik heb gehoord, lijkt het erop dat in alle vitale beroepsgroepen weinig wordt gesproken over de werking van het zenuwstelsel bij constante alertheid en manieren om heftige gebeurtenissen te kunnen verwerken. 

Mijn klanten geven aan dat er zeker aandacht is voor weerbaarheidstrainingen en dat ze fysiek leren zichzelf te verdedigen. Maar ze leren niet hoe ze zich bewust kunnen zijn van hun eigen overlevingstechnieken. De laatste jaren is er steeds meer onderzoek en informatie beschikbaar gekomen op het gebied van trauma- en stressverwerking, maar de praktijk loopt nog achter met het toepassen ervan. Daarom een aantal deskundigen op een rij wiens werk zeer aan te raden is.

Pat Ogden

Pat Ogden is een van de pioniers op het gebied van somatische psychologie. Ze is oprichter en bedenker van sensomotorische therapie: 

“geen praatkuur meer, maar aandacht voor het fysieke, emotionele en non-verbale.”

Boeken van Pat Ogden

Peter Levine

Peter Levine is gepromoveerd in de medische biofysica en psychologie. Hij is de bedenker van de ‘somatic experience’. Hij zegt: “geen mens groeit op zonder trauma’s. Dit is planeet Trauma. Als je niet getraumatiseerd wilt worden, ben je op de verkeerde planeet geboren.” Somatic experience is op een veilige manier heen en weer pendelen tussen een pijnlijk gevoel en een gevoel van veiligheid/ontspanning. Niet snel, maar langzaam en helemaal in een eigen tempo.

Boeken van Peter Levine

Gabor Mate

Gabor is een ervaren therapeut en wetenschapper. Hij heeft zich uitgebreid verdiept in de invloed van onze jeugd op het volwassen leven, en vooral van de invloed van stress op de fysieke en mentale gezondheid. Mate: “wanneer we geen nee durven zeggen tegen onze door stress geregeerde manier van leven, zal ons lichaam dat uiteindelijk voor ons doen.”

Boeken van Gabor Mate

Zijn documentaire Wisdom of Trauma is ook zeer de moeite van het bekijken waard.

Bessel van der Kolk

Van der Kolk is een Nederlands-Amerikaanse psychiater die vooral onderzoek heeft gedaan naar post-traumatische stress. Trauma’s laten sporen in het lichaam achter, waarover hij zegt: “uit onderzoek weten we dat trauma’s kunnen leiden tot veranderingen in de hersenen. Als we schokkende gebeurtenissen meemaken of ons bedreigd voelen, zenden we instinctief signalen uit naar anderen, in de hoop dat ze ons te hulp schieten. Maar als er niemand komt en het gevaar blijft, treden oudere hersengebieden in werking: de emotionele hersenen, die uit de zoogdier- en de reptielenhersenen bestaan. Dan blokkeert het talige deel van het brein en schakelen we over op primitieve manieren van overleven: vechten, vluchten of verstijven. Stresshormonen zijn de motor van die reacties.”

Boeken van Bessel van der Kolk

Wat wordt van de werkgever verwacht?

De meeste professionals die ik spreek hebben suggesties voor hun werkgevers, collega’s en henzelf:

1. Goede opvang

Stel duidelijke protocollen op voor na een bedreigende situatie. Het is belangrijk dat de werknemers er niet zelf achteraan hoeven te gaan, want de meesten kruipen dan in hun schulp. Goede opvang betekent niet eenmalig contact is na de gebeurtenis, maar intensieve nazorg van een paar weken (of zo lang als nodig).

2. Een open en veilige cultuur om te praten over gevoelens

Een gevoel van veiligheid is belangrijk als mensen hun gevoelens en emoties willen leren uiten. Leidinggevenden mogen zelf hierin het goede voorbeeld geven om hun personeel over de streep te trekken.

3. Extra begeleiding en bijscholing

Het zou een grote pré zijn dat het normaal wordt dat werknemers worden gecoacht in het omgaan met gevoelens als angst, boosheid en frustratie. Dit geeft ze de kans om meer kennis op te doen over lichaam en psychologie. 

Oefeningen voor het loslaten van stress en opgekropte emoties

Hier volgt een aantal oefeningen die ik zelf toepas bij het omgaan met acute en chronische stress en opgekropte emoties. Deze heel makkelijk te integreren in het professionele leven van iedere frontliniewerker. Een belangrijke voorwaarde is dat je je bewust wordt van je eigen zenuwstelsel, je lichaam en hoe deze reageren. 

Zoek altijd professionele hulp als je dat nodig hebt! Is alleen praten niet genoeg? Probeer dan een therapeut of coach die gespecialiseerd is in lichaamswerk of holistische methoden.

 1. Gronden

Gronden, of aarden, betekent eigenlijk in het hier en nu blijven. Zo word je je bewust van je lichaam. Hier vind je een complete gids.

2. Lichaamssensaties opmerken

 Dit kun je heel makkelijk in de auto, trein of zelfs wandelend doen. Je gaat bewust met je aandacht naar je lichaam toe, waarbij je jezelf een aantal vragen kunt stellen:
 - welk lichaamsdeel voel ik het beste?
 - welk lichaamsdeel voel ik eigenlijk niet?
 - welk lichaamsdeel is het meest gespannen?
 - hoever loopt deze spanning in mijn lichaam en in welke richting(en)?
 - kan ik mijn ademhaling voelen?
 - waar voel ik mijn ademhaling?
 etc.

3. Meditatie

Meditatie is een bewezen effectieve manier om rustig te worden door middel van ademhaling of auditieve begeleiding. Hierbij kun je gerust in beweging zijn, je hoeft niet per se thuis op een kussentje te zitten.

4. Mindfulness

Mindfulness betekent aandacht schenken aan dat wat je voelt, hoort ziet, ruikt en proeft. Al je zintuigen staan dus centraal en nemen de plaats in van gedachten. Mindfulness-oefeningen kun je op elk moment van de dag doen: tijdens je lunch kun je je bijvoorbeeld focussen op de smaken van wat je eet. 

5. Schrijven

Het schrijven over emoties en gevoelens helpt je om rustig te worden en is goed voor je algehele gezondheid. James Pennebaker heeft hier onderzoek naar gedaan en het is helend voor je als mens om te schrijven. Je maakt je gevoelsleven zo meer tastbaar.

6. Natuurwandelingen

De natuur is gezond, creëert rust in je lichaam en gaat stress tegen. De geluiden van de wind, vogels, de zon, het groen: ze kunnen helend werken en prikkelen je zintuigen zonder overweldigend te zijn.

7. Dieren

Een huisdier wordt regelmatig ingezet voor mensen met PTSS, zodat ze zich op een veilige manier met een ander wezen kunnen verbinden.

8. Tension Release Exercise (TRE)

Luister hier naar de podcast-aflevering over deze methode om stress te verlichten.  Tension Release Exercise wordt o.a. gebruikt door mensen met PTSS, maar is ook effectief als je last hebt van teveel stress.

9. Body Stress Release (BSR)

BSR stimuleert het lichaam om de vastzittende spanning los te laten. Dit betekent ook letterlijk loslaten: de specialist masseert en ‘kraakt’ je lijf zachtjes, waardoor je spieren en gewrichten vanzelf ontspannen. Het doet geen pijn!

10. EMDR

Eye Movement Desensitization and Reprocessing is een therapie voor mensen die last blijven houden van de gevolgen van een schokkende gebeurtenis. Je volgt de hand van de therapeut naar links en rechts, reageert op aanraking en hoort afwisselend links en rechts geluiden. Vervolgens probeer je jouw traumatische gebeurtenis te herinneren, met alle beelden, gedachten en gevoelens die deze losmaakt. Tijdens een sessie is de bedoeling dat de negatieve gevoelens en associaties aan kracht verliezen, waardoor ze dragelijker worden.

11. Hypnose of hypnotherapie

Als je onder hypnose bent, ben je niet bij je volle bewustzijn en reis je makkelijk af naar je onderbewuste. Van daaruit kun je verborgen gevoelens aan het woord laten. Bij hypnotherapie zal de specialist proberen negatieve emoties te verzwakken of helemaal uit te schakelen.

12 Craniosacraal therapie

Craniosacraal therapie maakt het mogelijk om de confrontatie aan te gaan met onverwerkte trauma’s, zodat je beter in je vel komt te zitten en je lichaam geen blokkades meer ervaart. Je leert op een natuurlijke manier te ontspannen, zodat symptomen makkelijker verholpen kunnen worden. Ook hier is een podcast-aflevering aan gewijd, die je hier kunt beluisteren.

13. Sensomotorische therapie

Deze therapie bouwt voort op traditionele psychotherapeutische technieken, zoals hypnotherapie en mindfulness. Het lichaam wordt hierbij beschouwd als een bron van informatie en als een beginpunt voor de behandeling.

Doe er je voordeel mee, hopelijk zit er iets tussen dat voor jou echt ideaal blijkt te zijn. En onthoud ook: 

Durf om hulp te vragen en zoek iemand die bij je past, probeer niet alles zelf op te lossen.

Succes!

Bronvermelding:
 https://www.medischcontact.nl/nieuws/laatste-nieuws/nieuwsartikel/artsen-willen-geen-slachtoffer-zijn-.htm
https://adoc.pub/de-invloed-van-stress-en-emoties-op-het-beslissings-en-beoor.html
Het Taboe rondom Emotie-uiting bij Politieagenten
Weerbaarheid onderzocht  (2010 – 2015)
De invloed van stress en emoties op het beslissings- en beoordelingsvermogen en de trefzekerheid van politiemensen
Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (00805595) Ledegen Eva
https://www.robertcoppes.nl/wp-content/uploads/2020/11/2.-Tips-bij-PTSS_zelfhulp.pdf
https://stresspsycholoog.nl/?page_id=30